Franz Kafka, vaktinde Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun bir modülü olan Prag’da orta sınıf Aşkenaz Musevisi bir ailenin oğlu olarak 1883 yılında doğdu ve şimdi kırk bir yaşındayken 1924 yılında tüberküloz hastalığından öldü. Biz de vefatının 100. yılında, Kafka’yı en yeterli tanıyan biyograf Dr. Reiner Stach’la Berlin’deki konutunda söyleştik.
Reiner Stach 1951’de doğdu, Frankfurt’ta Wolfgang Goethe Üniversitesi’nde ideoloji, matematik ve edebiyat kısımlarını okudu. Stach, Kafka’nın mektuplarını ve günlüklerini keşfettiğinde matematik eğitimini bırakıp edebiyat bilimine yöneldi ve doktorasını Kafka üzerine yaptı. Doktora çalışması 1987’de “Kafka’nın Erotik Miti, Kadınlığa Dair Estetik İnşa” başlığı altında yayımlandı. Bunu sonraki yıllarda üç ciltlik kapsamlı Kafka biyografisi izledi. Biyografinin birinci cildi 2002’de “Kafka, Karar Yılları“ ismiyle, son cildi ise 2014’te yayımlandı. Ortada ise keşfedilmiş objelerden hareketle Kafka’yı anlatan öteki bir kitaba imza attı Stach. Kitap Regaip Minareci’nin çevirisiyle “Bu Kafka’mı, 99 Keşif” ismi altında İş Bankası Yayınları tarafından Türkçede yayımlandı. Üç ciltlik Kafka biyografisinin birinci iki cildi de Türkçeleştirildi.
Reiner Stach Sayın Stach, Kafka’nın yüzüncü mevt yıl dönümü nedeniyle bu yıl çok hareketli olduğunuzu biliyorum. Hangisini yapmak daha kolay, Kafka hakkında yazmak mı konuşmak mı?
Kafka hakkında konuşmak elbette daha kolay zira konuşmaya başlamışsanız, araştırmanızı da yapmışsınızdır. Fakat Kafka hakkında yazmak istiyorsanız, ekseriyetle daha neler keşfedeceğinizi, tahminen de yeni bir şeyler keşfedip keşfetmeyeceğinizi bilmiyorsunuzdur.
Yani hâlâ keşfedilecek şeyler var mı sizce.
Herkesin ortaya çıkmasını umut ettiği bir şey var ki o da Kafka’nın Berlin’de kaleme aldığı son notlar. Kafka’nın Berlin’in Steglitz semtinde kaleme aldığı 20 kadar küçük not defterinin olduğu biliniyor. Kafka öldüğünde arkadaşı Max Brod Kafka’nın son sevgilisi Dora Diamant’a mektup müellif ve “Sevgili Dora, Franz’tan kalan her şeyi bir ortaya getiriyorum. Çekmecelerde, sağda solda ondan kalan bir şey var mı?” diye sorar. Dora, “Maalesef geride hiçbir şey kalmadı zira Franz benden vefatından sonra kendisine ilişkin her şeyi yakmamı istedi ve ben de yaptım bunu” der. Olağan bu hakikat değildir. Dora ondan kalanları yakmaz. Yaklaşık 40 mektubu ve 20 defteri saklar. Ve dokuz yıl sonra Gestapo Dora’nın konutuna girer, Kafka’nınkiler de dahil, tüm defter ve mektupları alıp götürür. Gestapo’nun hiçbir şeyi atmadığını biliyoruz fakat defter ve mektupların tam nerede olduklarını bilmiyoruz.
Kafka ‘KAFKA’NIN MEKTUPLARI VE GÜNLÜKLERİ, DERİME NÜFUZ ETTİ DİYEBİLİRİM’
O halde çok merak ettiğim bir mevzuya gelmek isterim çabucak. Sizi Kafka’da çeken şeyi merak ediyorum. Zira siz de neredeyse arkadaşı Max Brod üzere kendinizi Kafka’ya adamış görünüyorsunuz. Nedir Kafka’da sizi büyülen şey?
Az evvel siz de söylediniz: Her şeyden evvel mektupları ve günlükleriydi beni büyüleyen. Bunları birinci sefer okuduğumda o denli çok etkilendim ki, diyebilirim ki kurgusal metinlerinden çok daha fazla. Zira kurgusal metinleri birinci başlarda bana karanlık ve bir halde anlaşılmaz görünmüşlerdi. Lakin mektupları ve günlükleri, yani şahsî notları, tabiri caizse, derime nüfuz etti diyebilirim. O vakitler 26-27 yaşlarımdaydım, şahsî bir kriz yaşıyordum ve Kafka tam gerçek vakitte gelip beni buldu. O günden sonra da onunla işimin asla bitmeyeceği hissine kapıldım. Bitimsiz bir müellif Kafka.
Aslında çok uzun yaşamamış olmasına karşın.
Evet, lakin geriye çok şey bıraktı. Mektuplar, günlükler… Örneğin yazdığı 1.500 mektup var, hepsi de edebi nitelikte mektuplar, tutulmuş kısa not üzere şeyler değil bunlar. Bazen mektuplarda hikayeler de okuyabiliyorsunuz. Aslında bir bütün olarak bize bıraktıkları çok fazla. Başlangıçta bunun boyutu tam bilinmiyordu fakat iki başka sayıdan kelam edebiliyoruz artık: Kafka yaşarken toplamda 350 kitap sayfası kadar metin yayınlamıştı, geride kalanlarsa bunun on katı kadar. Yani, büyük bir miras bıraktı geriye.
KAFKA’NIN BERLİN ÖZLEMİ
Sizin kaleme aldığınız Kafka biyografisinin üç cildini topladığınızda iki bin sayfayı geçiyor. Doğal yalnızca sayfa sayısıyla değil, içeriği ve ustalıklı anlatımı nedeniyle de kıymetli bir eser bu. Bir yandan ikircikli bir müellifin /sanatçının hayatını fakat bir yandan da Avrupa’nın kapsamlı sosyokültürel tarihini okuyorsunuz. Bunu da bir roman üzere okuyorsunuz. Bu yüzden mükafatlar de aldınız. Bavyera Kitap Mükafatı ve Joseph Breitbach Mükafatı bunlardan yalnızca ikisi. Bilhassa birinci iki cilt tıpkı vakitte sohbetimizin konusunu da içeriyor: Yani Kafka’nın Berlin yıllarını. Kafka’nın Berlin’i 1910’da keşfettiği biliniyor. Devrin Berlin’ini gözümüzde nasıl canlandırmalıyız? Kafka nasıl bir Berlin’le karşılaşıyor?
Berlin Kafka’nın memleketi Prag’dan çok farklıydı. Prag nispeten muhafazakâr, biraz sıkıcı, uyuşuk bir taşra başşehriydi, zira burada her şey geçmişin etrafında dönüyordu. Her köşe başında bir anıt levha görmek mümkündü, “İşte burada 300 yıl evvel şu yahut bu kişi yaşıyordu” üzere. Bu türlü yaşayanlar daha çok Prag’daki Almanlardı, Alman kültürüne ve bunun geçmişine hayrandı bu kesim. Ki Çekler daha çok geleceğe odaklanmışlardı. Berlin ise Birinci Dünya Savaşı’ndan evvel bile Paris ya da İtalya’dan gelen yeni edebiyat akımlarına mesken sahipliği yapmaya başlamıştı… Elbette Prag büyük bir kentti lakin Kafka’nın yaşadığı merkez küçük bir kasaba havasındaydı. Karşılaştığı her iki şahıstan birini ya çalıştığı ofisten ya da babasının dükkanından müşteri olarak tanıyordu. Öteki bir fark ise, aklıma artık geldi, Berlin’deki yayınevleri. Prag’da hakikat dürüst bir Alman yayıncı yoktu. Bunun için Almanya’ya gitmek gerekiyordu.
Felice Bauer ve Kafka ‘KAFKA’YI PRAG’DAN ÇIKARAN BAYAN FELİCE’
Kafka’nın hayatına giren Berlinli iki bayan var ki kentle münasebetini kuran da bunlarmış üzere görünüyor. Konuşmamızın başında son sevgilisi Dora’dan ve Berlin’de yazdığı ve Gestapo’nun el koyduğu defterlerden kelam ettiniz. Fakat Dora’dan evvel öteki bir bayanı, Felice Bauer’i anmak gerekiyor sanırım. Çağdaş, Yahudi bir ailenin kızı Felice ve kayıt aygıtları üreten bir firmada çalışmaktadır. Tüm bunlar sanırım Kafka’yı cezbeden şeyler.
Onu asıl cezbeden Felice üzere bir bayanın Berlin’de yaşıyor olmasıydı. Zira Kafka’nın öteden beri yaşamak istediği yerdi burası. Yani Berlin onun Birinci Dünya Savaşı’ndan evvel de hayalindeki kentti. Alışılmış bu türlü bir bayan hayatına girdiğinde bu isteği daha da alevlenir. Kafka için yeni bir kapıdır bu. “Belki de Berlin’e bu biçimde masraf ve yalnızca yazarak yaşarım” diye düşünür. Hatta bu kanısını daha da ileriye götürür ve Birinci Dünya Savaşı başlamadan bir ay evvel Baltık Denizi’ndeyken ailesine bir mektup muharrir ve şunları söyler: “Size bir şey söylemek zorundayım, eminim çok tatsız gelecektir bu size, fakat uzun vakittir Prag’daki vazifemi bırakıp Berlin’e taşınmayı düşünüyorum. Elimdeki para, çok tavırlı davranmam halinde iki yıl yetecektir bana. Orada müellif olarak hayatımı kazanmaya çalışacağım.”
Çok paradoksal görünebilir tahminen lakin aslında bugün de birebir şey geçerli. Benim de Berlin’e yerleşme nedenlerimden biri bu, yani buradaki kültür hayatı, çok sayıdaki muharrir ve yayınevleri, tiyatrolar, müzeler… Aslında Kafka için de durum birebirdi, zira arkadaşlık yapabileceği değerli muharrirler vardı Berlin’de, mesela Robert Musil üzere. Baht yapıtı Felice üzere bir bayan çıkıyor karşısına. Ki bu türlü bir bayanı Prag’da bulması mümkün değil zira Prag’da o devirde kızların gidebileceği bir lise bile yoktur. Kafka’nın kız kardeşleri mesela bu yüzden liseyi okumamışlardır, kızları evliliğe hazırlayan Mesken Yönetimi Okullarına gitmişlerdir. Bu yüzden çalıştığı şirkette iş muahedeleri bile yapabilen Felice üzere bir bayan mucize üzeredir. Gerçi Kafka sonradan onun da aile konusunda pek tutucu olduğunu öğrenecekti lakin sonuçta Felice Berlin’de özgürce hareket edebilen, tek başına seyahat edebilen bir bayandı.
Kafka’nın Felice’ye 400 kadar mektup yazdığı biliniyor. Yoksa daha mı fazla.
Daha fazla, 500 mektup.
‘KAFKA’NIN FELİCE’YE YAZDIĞI MEKTUPLAR KAYIPTI LAKİN FOTOĞRAFLARI ÇEKİLMİŞTİ’
Bildiğim kadarıyla da sayın Reiner Stach, bu mektupları bulan da sizsiniz.
Ben Felice Bauer’in terekesini buldum ve bu da olağan ki benim için çok kıymetli bir keşifti. Biyografiyi yazmaya başlamadan evvel bana sorulan soru şuydu: Kafka’yla ilgili diğer ne keşfedeceğini düşünüyorsun ki, biz zati her şeyi biliyoruz. Benim yanıtım şuydu: “Peki ya Felice Bauer? Kafka beş yıl boyunca bu bayanla mektuplaştı, fakat onun hakkında neredeyse hiçbir şey bilmiyoruz. Mektupları yok ve ferdî eşyaları da kayıp.” Derken, sonradan Felice Bauer’in oğlunu buldum. Felice Bauer 1919 yılında öteki biriyle evlenir ve 1920’de bir oğlu doğar. Onu, yani oğlunu ABD’de buldum. Adam bana annesinin terekesini gösterdi. İki yüz kadar, altları çizili kitabı vardı Felice’nin. Evet, bu bir keşifti lakin mektuplar yoktu, çok evvelce öbür birine satılmışlardı. Adama Kafka’nın mektuplarının neden satıldığını sordum ve o da annesinin bir periyot çok hasta olduğunu, hastane masraflarını ödeyemediğini, bunun üzerine de ona mektupları satmasını kendisinin salık verdiğini söyledi. Alıcının kim olduğunu bilmiyoruz. Mektuplar gitti ancak natürel ki biri mektupları evvelce Minox fotoğraf makinesiyle fotoğraflamıştı, böylelikle en azından mektupların içeriği metin olarak elime geçti.
Bu Kafka mı? 99 Keşif, Reiner Stach, Mütercim Regaip Minareci, 368 syf., Türkiye İş bankası Kültür Yayınları, 2023 Belki özgün mektupları bulamadınız fakat sonuçta mektupları okuma bahtınız oldu. Bunları okumamış olsaydınız, Kafka biyografisini yazabilir miydiniz?
Mektuplar çok değerli, zira Kafka hayatını anlatıyor. Ofisteki işinin yanı sıra aile hayatını da anlatıyor, zira Felice Bauer onu hiç tanımıyordu. Onun kim olduğu hakkında hiçbir fikri yoktu ve telefonda konuşmadıkları üzere yan yana da nadiren geliyorlardı. Bu yüzden her şeyi yazılı olarak yapmak zorundaydı; böylelikle çok fazla bilgi kaldı geriye. Şayet bu mektuplar elimizde olmasaydı, Kafka’nın nasıl yaşadığı konusunda çok muğlak bilgilere sahip olacak, yalnızca elimizdeki günlüklerle yetinecektik. Böylelikle mektuplarla birlikte ek bir imkâna kavuşmuş oldum. Mektup ve günlükleri karşılaştırabilme talihimiz vardı artık. Karşılaştırırken şunu fark ediyorsunuz: Son derece dürüst biri Kafka. Yani günlükte bir şey söyleyip de mektupta tam karşıtını söylediğine ya da mektupta bir şeyi süslemeye kalkıştığına hiç şahit olmadım, yalnızca günlüklerde daha radikal, daha açık kelamlı söz ediyor kendini.
‘KAFKA HASTALIĞI NEDENİYLE FELİCE’DEN AYRILIR’
Böylesi ağır yazışmaya karşın Felice Bauer ile beş yıl süren münasebeti sırasında Kafka toplamda çok kısa kalır Berlin’de, bir hafta sonu için, bazen yalnızca bir günlüğüne kente gelir.
Çünkü çalışan biridir ve o vakitler bugünkü üzere beş altı haftalık tatilleri yoktu insanların. Tek tahlil ikisinin birlikte bir daireye taşınmasıydı, bu da evlendikten sonra mümkün olabilirdi. Birinci amaç de evlenmek, Felice’nin işini bırakması ve Prag’da Kafka’yla birlikte farklı bir konuta taşınmasıydı. Lakin daha sonra ayrılıp savaş sırasında tekrar bağlantıya başladıklarında, değişik bir yol bulurlar: İkisinin de işlerini bırakmadan bir birliktelik kurmanın mümkün olup olmayacağını ya da Felice’nin işine devam edip Kafka’nın yalnızca müelliflik yapmasının mümkün olup olmayacağını düşündüler. Zira bu sırada toplumda kimi şeyler değişmişti. Zati şöyle bir şey dikkat çekiyor: Savaşın bir sonucu olarak bayanlarda bir özgürleşme hareketi başlar, savaş sırasında erkekler cepheye gittiği için daha evvel onların yaptığı pek çok iş bayanlara kalır. Erkekler geri döndüklerindeyse bayanlar işlerini bırakmak istemezler. Yani zihniyet değişir ve daha fazla özgürlüğe müsaade verilir.
Ama tekrar de yürütemezler bu bağlantıyı. Neden?
Esas neden tüberküloz hastalığı. Kafka tüberküloz hastalığına yakalanır. Bu hastalıkla bir aile kurmak neredeyse imkânsız görünüyor. Bu yüzden Kafka “Yeniden sıhhatime kavuşana kadar Felice’yi yıllarca bekletmenin bir manası yok, ben kendimi en uygunu büsbütün yazmaya vereyim”, diye düşünür. Hastalığın olumlu birtakım yanları da olur, hastalık nedeniyle sık sık müsaade aldığı için yazmaya daha fazla vakit ayırabilir
İKİ NİŞAN İKİ AYRILIK
Kafka Felice Bauer’le iki kere nişanlanır, hasebiyle iki sefer de nişan bozulur.
İlkinde aileler de vardır, ikincisi ise aileler olmadan yalnızca ikisi ortasında gerçekleşir.
Evet birincisinde nişan Berlin’de bir otelde bozulur. Kafka neredeyse bir mahkemedeymiş üzere hisseder, zira Felice tarafından suçlanır. Ve çok geçmeden de Kafka dünyaca ünlü Dava isimli novellasını muharrir, bunu da Felice Bauer’e ithaf eder. Nişanın bozulması sırasında Kafka’nın yaşadıkları, içinde bulunduğu atmosfer bu öyküye nasıl yansıyor?
Kafka otelde üç bayanın karşısında oturmaktadır. Felice Bauer şahit olarak kız kardeşini ve birebir vakitte Kafka’yla da mektuplaşan arkadaşı Grete Bloch’u getirmiştir. Üç bayan ve masanın üzerinde de kabahat ispatları olarak Kafka’nın gönderdiği mektuplar vardır. Kafka da masanın başka tarafında oturmaktadır. Kendisine sorular sormaktadır Felice: “Grete’ye gönderdiğin şu mektupta evliliğe uygun olmadığını yazıyorsun, bana gönderdiğin mektupta fakat yakında evleneceğimizi belirtiyorsun. Dürüst değilsin, bu çelişkiyi bana lütfen açıklar mısın?” O anda Kafka bir mahkemenin önünde oturduğunu hisseder haklı olarak ve “Ne karşılık vereceğimi sahiden bilmiyorum, zira suçluyum” diye düşünür. Dava romanı bir fikir olarak tam bu sırada filizlenir. Günlüğünde de okuyabiliyorsunuz bunu. Günlükte “dava” terimini kullandığını görüyorsunuz ki bu, roman fikrinin nasıl ortaya çıktığına dair en etkileyici delil. Kafka’da beni büyüleyen şeyin ne olduğunu sordunuz ya. Tam da Kafka’nın bu özelliği: Otobiyografik olandan hareket ediyor fakat her keresinde evrensele ulaşıyor. Bunu nasıl başarabildiğini anlayamıyorsunuz. Sahiden olağanüstü.
KAFKA’NIN BÖCEĞİ
Bu periyotla kontaklı yorumlayabileceğiniz buna benzeri öbür metinler var mı, zira Kafka’nın bu alaka sırasında diğer değerli yapıtlara de imza attığı biliniyor.
Dönüşüm romanı da buna emsal bir biçimde yazılmıştır. İki olay var bununla ilgili. Birincisi: Çok makûs giysili ve son derece fakir olan Yahudi bir tiyatro oyuncusu Kafkaların konutuna konuk olur, Babası Franz Kafka’ya bu kişi için “evime haşarat, böcek getiriyorsun”, bir seferinde de “köpekle yatarsan pireyle kalkarsın”, der. Kafka o denli büyük bir şok yaşar ki, yedi yıl sonra babasına yazdığı mektupta ona bu kelamlarını hatırlatır, “Sen arkadaşıma böcek dedin”, der. Kafka’nın yaşadığı başka hayal kırıklığı ise en sevdiği kız kardeşiyle ilgilidir. Kafka’nın üç kız kardeşi vardı. En küçüğünü çok severdi. Babasının bilmemesi gereken özel şeylerini bile onunla paylaşırdı. Bu kız kardeş bir kezinde ona karşı gelir ve Kafka büyük hayal kırıklığı yaşar. Bu iki hayal kırıklığı “Dönüşüm” hikayesinde olduğu üzere ortaya çıkar. Gördüğünüz üzere burada da ferdî olandan hareket edilir, lakin siz hikayenin art planını bilmeseniz de, tesiri üniversaldir.
Aslında sonradan sormayı düşündüğüm bir soruyu bu noktada yöneltmek isterim size. Biraz da cevapladınız üzere. Kafka’yı bize bugün okutan şey ne? Onu hâlâ çağdaş kılan hangi özelliği sizce?
Bunun iki karşılığı var. Birincisi, işlediği varoluşsal temel durumlar, temel çatışma olgular. Her kültürde var olan durumlar. Kendinizi apansız karşınızdaki bireyle konuşamaz halde bulabilmeniz mesela. Ya da yalnızlık… Bunlar her toplumda olan şeyler. Ya da örneğin bir topluluk tarafından kabul edilmemek üzere – ki Kafka’nın “Şato”romanı tam bu sorunu işler: Bir köye bir yabancı gelir ve köydekiler “Lütfen burayı terk edin, size burada iş de yok konut de yok”, derler. Romanı okurken biyografik art planı bilmeniz gerekmiyor. Kafka’nın bir Yahudi olarak bu meseleye çok hassas olduğunu bilmeniz de gerekmiyor. Yurtdışında, mesela Asya’da birçok insan onun Yahudi olduğunu bilmez bile. Lakin yeniden de “Şato” romanını çok düzgün anlarlar. Bu tarafları onu çağdaş kılıyor.
İkincisi ise, Kafka’nın bilhassa 21. yüzyılda çok uygun bildiğimiz birtakım şeylerin altını çiziyor olması, örneğin toplumsal denetim ve nezaret düzeneği üzere. Özel hayatın ortadan kalktığı, mahremiyetin hücum altında olduğu gerçeği toplumsal medya ile besbelli hale geldi bugün. Sokaklardaki milyonlarca kameraya ne demeli pekala? Çin’de her köşe başında sizi izleyen kameralar var. Londra için de geçerli bu. Bizler bu çağda her şeyin kaydedilmesine ve sinemaya alınmasına alıştık lakin Kafka’nın vaktinde çağdaş bürokrasi yeni başlıyordu. Kendisi de aslında bir bürokrattı. Bunun nasıl işlediğini güzel biliyordu.
KAFKA’NIN SON SEVGİLİSİ DORA DIAMANT
Kafka Berlin’de yaşama düşünü fakat vefatından birkaç ay evvel gerçekleştirebilir. Yanında ise, söyleşimizin başında da kelamını ettiğiniz, Kafka’nın defterlerini saklamış olan Dora Diamant vardır. Kafka’dan epey genç, 25 yaşında Berlinli bir bayandır bu. Kafka tüberküloz hastalığıyla gayret ederken ne yaşar Dora ile Berlin’de? Nasıl bir ilgiydi bu?
Karşılıklı inancın büyük ve ortak ilgi alanının çok olduğu, içten bir ilgiydi. Cinsellik muhtemelen çok büyük bir rol oynamıyordu; Kafka esasen çok hastaydı. Daima ateşi vardı. Ancak Dora ondan çok etkilenmişti. “Eğer Berlin’e gelmek istiyorsan, sana yardımcı olabilirim” diyerek çağırmıştı Kafka’yı. Her şeyiyle Dora ilgilendi, Kafka’nın yapması gereken tek şey bavulunu toplayıp Prag’dan Berlin’e gelmekti, her şey hazırdı. Sonradan konut değiştirmeleri gerektiğinde de yeni bir daire arayıp bulan tekrar Dora’ydı. Üç sefer oda değiştirmek zorunda kalırlar zira Berlin’de hiperenflasyon vaktiydi, kiralar neredeyse her gün artıyordu. Bir noktadan sonra artık bunu ödeyemez hale geldiler. Kafka çalışmış olduğu sigorta şirketinden emekli maaşı alıyordu, lakin günden güne ilerleyen fecî bir enflasyon vardı. Hatta Kafka’nın parası yeterli bir doktor vizitesine de yetmiyordu. Bir noktada Kafka’nın amcası gelir ve bu koşullarda Berlin’de yaşamayacağına karar verir. Viyana’da bir sanatoryuma yatırılır Kafka, burada da esasen ölür. Dora burada da daima yanındadır. Her şeyiyle ilgilenir.
Kafka bu devirde Berlin’de de müellif. Günlük meblağ mı?
Günlük tutmaz, lakin yazmaya devam eder. Başta da söylediğim üzere Berlin’de 20 adet cep defteri büyüklüğünde deftere yazdığı biliniyor. Bir de vefatından on hafta evvel yazıp yayımladığı son hikayeleri var: Bunlardan biri “Şarkıcı Josefine” isimli hikayesi. Kafka muhakkak çok üretkendi. Mesela “Açlık Sanatçısı” ismi altında dört hikayeden oluşan bir belgeyi yayınlanmak üzere hazırlar ki bu evrak vefatından çabucak sonra kitap olarak basıldı. Bu kitap Türkçeye de çevrildi.
Kafka bundan tam 100 yıl evvel öldü. Son aylarını Berlin’de geçirdi. On yıl sonra Berlin’de iktidara gelen Hitler’in soykırım rejimini görmedi. Doğal insan sormadan edemiyor: Sanki Dora’ya ya da Kafka’nın ailesine ne oldu?
Dora Diamant Kafka’dan sonra bir komünistle evlenir, Gestapo’nun konutuna girmesinin nedeni de buydu. Bu eşi daha sonra Rusya’ya kaçtığında o da onunla sarfiyat. Lakin kocası Rusya’da tutuklanır. Sovyetler Birliği’ne dışarıdan gidenlerin sık sık başına gelen bir şeydi tutuklanmak, zira Stalin rejiminde bunlara genelde casus gözüyle bakılırdı. Kocası öldürülür lakin Dora bir biçimde buradan kaçıp İngiltere’ye gitmeyi başarır.
Kafka’nın ailesine gelecek olursak: Annesiyle babası Naziler iktidara gelmeden evvel ölürler, neyse ki Nazi rejimini yaşamak zorunda kalmazlar. Kafka’nın üç kız kardeşi maalesef toplama kamplarında öldürülür lakin çocukları hayatta kalır, zira kimi Yahudi çocukları İngiltere’ye kaçırılmıştır bu devirde, onlar da ortalarındadır. Ben Kafka’nın kardeşleri Ottla ve Walli’nin kızlarıyla, yani iki yeğeniyle konuşabildim. Evet, onlar da artık hayatta değiller lakin kendileriyle konuşmuş olmam şahaneydi, zira hâlâ dayılarını hatırlıyorlardı.
‘KAFKA HAKKINDA HAKİKAT OLMAYAN ÇOK FAZLA KLİŞE VAR’
Siz “Bu Kafka mı, 99 Keşif” olarak bilinen bir kitaba da imza attınız. Keşfettiğiniz objeler üzerinden Kafka’yı okurla daha yakından tanıştırıyor, Franz Kafka’nın kişiliği ve müellifliği hakkında şaşırtan bilgiler veriyorsunuz. Zira Kafka hakkında tahminen de gerçekle uyuşmayan pek çok klişe de mevcut.
Bunlar 1990’lara kadar dolanımda olan klişelerdi, muhtemelen yalnızca Almanya’da değil, tüm dünyada böyleydi. Aslında Kafka biyografisini de bu nedenle yazdım. Bu imajı değiştirmek istiyordum zira aslında Kafka hakkında çok daha fazla şey biliyorduk ve klişelerin yanlışsız olmadığı da ortadaydı. Örneğin büsbütün içe dönük, asosyal, dış dünya ve siyasetle ilgilenmeyen, yalnızca masa başında hayaller kuran biri olduğuna inanılırdı. Doğal ki bu gerçek değil. Bunu mektuplarından hareketle ve iş hayatındaki faaliyetleriyle çürütebilirsiniz. Bir devlet dairesinde memur olduğu için her gün gazete okumak zorundaydı Kafka. İş dünyasıyla ilgili haberleri vs. okuması gerekiyordu. Başlarda farkında olmadığım bir şey daha var ki, o da onun teknolojiye olan merakı. Teknolojiyle, sinemayla ilgileniyordu. Otomobiller, uçaklar, gramofonlar ve alışılmış ki Berlin’den gelen kayıt aygıtları. Onlarla neler yapabileceğinize dair fikirleri vardı, mesela kayıt aygıtları için şunları söyler: “Onların ofisimde bulunmasını istemem, bir sekreteri tercih ederim, lakin size bununla neler yapabileceğinizi söyleyeyim: Kayıt aygıtını telefona bağlayabilirsiniz.” Yani Kafka birinci telesekreter fikrini ortaya atar.
‘KAFKA’NIN BAYANLARLA SIKINTILARI YOKTU FAKAT TAHMİNEN CİNSELLİKLE VARDI’
Peki bayanlarla olan sorunları…
Bu da bir klişe, yani bayanlarla daima sorun yaşadığı bilgisi…. Elbette problemleri varken günlüğüne daha çok sarılıyordu, kendini makus hissettiğinde daha çok günlük tutuyordu. Lakin memnunken buna gereksinim duymuyordu. Alakaları çok kısa sürmüş olmakla birlikte Milena’yla çok memnundu. Kafka edebiyatla ilgilenen ya da en azından edebiyata ilgi duyan, özgür bir bayan arzuluyordu ve Milena bu türlü bir bayandı. Yani bayanlarla daima problemler yaşadığı bilgisi gerçek değil. Ancak Kafka’nın muhtemelen cinsellikle ilgili meseleleri vardı. Cinselliği çok… agresif mi buluyordu desem?… Artık bunu tam nasıl tanımlayacağımı bilemedim.
Siz kitabınızda mevzuyla ilgili “hayvani” sözcüğünü kullanıyorsunuz.
Evet, gerçek. Zira bir orta Milena’ya şöyle bir şey müellif: Biz zati bir bütünüz. Bunu cinsellikle, gövdelerimizle neden daha faza büyütelim ki. Kafka bunu kavramakta zorluk çekiyordu.
Son sorum: Kafka dünya ikonu, onu Türkçede tanıyan, seven okurları için de Almanca edebiyatın kanonu. Siz Kafka biyografisi ve Kafka’yı anlatan öbür kitaplarınızla öbür lisanlarda nasıl bir tecrübe yaşadınız, yaşıyorsunuz?
Şunu söylemeliyim ki Kafka üzerine çalışmaya başladığım 1990’lı yıllardan bu yana, kelamını ettiğimiz klişeler gitgide zayıfladı, bunun nedeni benim yazdığım Kafka biyografisi mi, tam bilmiyorum. Herhalde tek başına bu değildir. Son birkaç yıldır eskisinden çok daha fazla tiyatro üretimi var, çizgi romanlar ve Kafka hakkında sinema projeleri gündemde. Evet, bu gelişmeler kısmen yazdığım biyografiyle de ilgili. Bu birebir vakitte Kafka’nın yeniliğiyle temaslı olağan ki ve ben de biyografi çalışmamla bu dalganın bir modülü olduğum için çok memnunum.
Üç ciltlik Kafka biyografisi 11 lisana çevrildi, kimi lisanlarda tercümanlar konusunda çok şanslıydım, İngilizce ve Fransızca çevirmenlerimi buna örnek verebilirim.
Üç ciltlik biyografinin birinci iki cildi Türkçeye de çevrildi lakin kitaplar piyasada bulunmuyor. Üçüncü cilt de esasen hiç çevrilmedi şimdi.
Evet, çevrilmemesinin nedeni de birinci iki cildin Türkçesinde görülen sıkıntılar. Alışılmış bu problemleri benim tespit etmem mümkün değil…
Ama sanırım haberiniz var bundan!
Evet, haberim var. İki lisanı de uygun bilen ve çok güzel değerlendirebilen birkaç bireyden duydum çeviriyle ilgili meseleleri. Bu yüzden de, “Bu Kafka mı? 99 Keşif” isimli kitabım yakın vakitte Türkçeye çevrilip yayımlandığı için çok memnunum. Bu kitabın Kafka biyografisine açılan birinci kapı olduğunu söyleyebilirim. Türkçe çevirisinin de uygun olduğunu biliyorum.
O vakit ben de bu vesileyle buradan Türkiye’deki yayınevlerine sesleniyorum. Bu olağandışı biyografinin, üç ciltlik bu değerli yapıtın tekrar Türkçeye kazandırılması kıymetli. Umarım yakın vakitte bu mümkün olur. Sayın Dr. Reiner Stach, sohbet için teşekkür ederim. Sizinle Kafka hakkında konuşmak benim için büyük bir memnunluk ve onur. Bir Kafka okuru ve ondan çok şey öğrenmiş bir müellif olarak da çok teşekkür ediyorum.
Bu söyleşi muharrir Menekşe Toprak’ın hazırlayıp sunduğu iki lisanlı “LitVers – Edebiyat Söyleşileri” projesi kapsamında yapılmış olup tamamı podcast olarak yayınlanmıştır. Podcast söyleşilerinin yayınlandığı sayfalar:
www.litvers.com
LitVers – YouTubeLitVers
Podcast on Spotify